Siz aziz kitobxonlar yozuvchisi Chingiz Aytmatov haqida, albatta, eshitgansiz.  Hech bo‘lmaganda uning bitta hikoya yoki qissasini o‘qigan bo‘lsangiz kerak. Bugun sahifamiz orqali uning “Birinchi muallim” qissasi haqida gaplashamiz. 

Har  bir  yozuvchining  o‘z  dastxati,  ovozi  bo‘lganidek,  Chingiz  Aytmatov ijodining o‘ziga xos, boshqalardan ajralib turuvchi xislat va fazilatlari bor. U qirg‘iz va rus tilida ijod qilgan bo‘lsa-da, uning asarlari jahon xalqlari orasida ham sevib mutolaa qilinmoqda. Yozuvchi xalq hayoti, ruhi, azaliy og‘riqlarini haqqoniy aks ettirgani sabab asarlari  shuhrat  qozondi  va  keng  ommalashdi. Kitoblari jahonning 176 tiliga tarjima qilinib, 80 milliondan ortiq nusxada chop etilgan. O‘zbekiston Respublikasining “Do‘stlik”, “Buyuk xizmatlari uchun” ordenlari bilan mukofotlangan. Qirg‘iziston Respublikasida Xalqaro  Chingiz Aytmatov nomidagi “Oltin medal” mukofoti ta’sis etilgan.

Chingiz Aytmatovning “Birinchi muallim” qissasi ilk bora 1961-yilda “Ala-Too” jurnalida qirg‘iz tilida e’lon qilingan, yozuvchi va tarjimon D. Dmitriyevaning tarjimasida “Новый мир” jurnalida bosilgan. Jahonning juda ko‘p tillariga tarjima qilingan, eng yuksak mukofotlarga sazovor bo‘lgan. Zaynab hamda ustoz muallim Asil Rashidov tomonidan o‘zbekchaga tarjima qilingan.

“Birinchi  muallim”  qissasi  qahramonlari   oddiy,  mehnatkash,  vatanparvar insonlardir.  Asarda  qiyinchiliklarga  duch  kelgan,  uni  jasorat bilan yengib o‘tgan, matonatli muallim Duyshen orqali fidokor shaxslar hayoti ochib berilgan. Aytmatov qissani tabiat tasviri bilan boshlab, o‘z suratlaridan ko‘ngli to‘lmayotgan yosh  rassomning  bolaligi  o‘tgan  zamin,  yonma-yon  o‘sgan ikki  terak,  “Duyshen maktabi”  deb  nom  olgan  tepalik  haqidagi  xotiralarini  keyingi  voqealarga  bog‘lab ketgan.  Hozirda baland  bo‘yli, sersavlat, burgut qovoqli, sersoqol, beozor xat tashuvchi bo‘lgan, qachonlardir yetarlicha xat-savodi bo‘lmay turib bolalarni o‘qitgan muallim Duyshen asarning bosh qahramoni hisoblanadi. Voqealar Duyshenning ilk o‘quvchilaridan biri akademik Oltinoy Sulaymonova tilidan hikoya qilinadi. Duyshen qishlog‘ining farzandlarini savodli qilmoqchi edi. Chunki ilm, ma’rifatli yoshlar kelajakda vatan uchun buyuk ishlar qilishiga ishonardi. Duyshenga  maktab  ochishda  hech  kim  yordam  bermaydi, yolg‘iz o‘zi tepalikdagi boydan qolgan qarovsiz otxonani ta’mirlaydi.  Uyma-uy yurib bolalarni yig‘adi, ularni maktabga o‘zi olib kelib, darsdan so‘ng eltib qo‘yadi. Sovuq kunlarda soydan o‘zi o‘tkazadi. Xat-savodi yo‘q, faqat yerda mehnat  qilib kun ko‘radigan odamlar uning ustidan kuladi. U odamlarning kulgisi va gaplariga e’tibor bermay, o‘quvchilarga mehr qo‘yadi, bilganlarini o‘rgatadi. 14 yoshli Oltinoy o‘zining bilimga chanqoqligi, intiluvchanligi bilan boshqa o‘quvchilardan ajralib turadi. Undagi iqtidorni sezgan muallim Moskvaga o‘qishga yubormoqchi bo‘ladi. 

Hayot  bir  tekis  emas, yaxshilik bor  yerda  yomonlik  ham  soyadek  ergashadi.  Ota-onasidan  erta  yetim  qolgan, amakisining uyida yashayotgan,  yangasining kaltak va zug‘umlaridan bezigan Oltinoyning hayotida maktab uning zulmatli kunlarini yorituvchi mash’al edi. Biroq yangasi  Oltinoy va muallimning  qarshiligiga  qaramay  qizni yomon odamga uzatib yuboradi.  Chingiz Aytmatov bu qissada razil kimsalar qo‘liga tushib qolgan Oltinoyning ham tashqi, ham ichki go‘zalligini  mahorat  bilan  tasvirlab  bergan. Duyshen qizni qutqaradi. Birinchi muallimning dono maslahatlari Oltinoyni doim olg‘a qadam tashlashga, ilm cho‘qqilarini zabt etishga,  mashaqqatlarni  mardonavor  yengishga,  o‘z  o‘rnini  topishga,  haqiqiy  inson  bo‘lib yetishishiga chorlaydi. U ilmga bo‘lgan ishtiyoqi, tirishqoqligi, mehnatsevarligi tufayli akademik darajasiga yetadi.

“Yozuvchi xalq bilan qattiq bog‘liqligini chuqur his qilsa, bu unga  go‘zallik  va  quvonch  bag‘ishlaydi”, – degan  so‘zlari bor  Maksim  Gorkiyning.  Chingiz  Aytmatov asarlaridagi obrazlar xalq orasida bor edi, shu sabab yillar o‘tsa-da, asar g‘oyasi eskirmaydi, o‘qiganingiz sari o‘qigingiz kelaveradi. Aytmatov “Birinchi muallim” qissasida Oltinoy, Duyshen kabi qahramonlarning ichki dunyosi, xarakteri, muhabbati va ularning ma’rifat uchun kurashini haqqoniy hamda go‘zal namoyon eta olgan. Bunga asarni o‘qib o‘zingiz guvoh bo‘lishingiz mumkin. Mutolaadan so‘ng quyidagi savollarga javob topishni va bizning telegramdagi @GulxanBilimdon manzilimizga yuborishni unutmang.  Savollarga to‘g‘ri javob bergan kitobxonlarni ajoyib sovg‘alar kutib turibdi.

Savollar:

1.  Rassomning yozib tugallanmagan asar haqidagi ma’noli so‘zlari qanday edi?

2.  Adirdagi ikki terakni kim ekkan?

3.  “Olamda har bir mavjudotning o‘z bahori-yu kuzi bor”.  Bu gap qissadagi qaysi obrazga tegishli?

4.  Oltinoyning maktabga ilk borgan kunini tasvirlab bering.

5.  Duyshen bo‘liskomdan qaytishida qanday voqea yuz beradi?

6.  Oltinoy Sibirdagi vokzalda kimni uchratib qoladi?

7.  Asardan olgan xulosangiz haqida qis­qacha so‘zlab bering.

Shahribonu RAHMATOVA